Bài Tụng 23-27

Thông ba tánh, ba lượng
Tiếp xúc với ba cảnh
Đủ thiện, ác, bất định
Biệt cảnh và biến hành.

Bài tụng này nói rõ về phạm vi nhận thức rộng rãi của thức thứ sáu.

Thông ba tánh, ba lượng. Ba tánh là thiện, ác và vô ký. Ý  thức khi có chánh niệm là thiện, khi chìm đắm trong thất niệm là bất  thiện. Nó cũng có thể là vô ký (trung tính, không thiện, không ác).

Ba lượng là ba hình thái của nhận thức (pramāṇa, modes of perception). Đó là hiện lượng, tỉ lượng và phi lượng :

1. Hiện lượng (pratyakṣa-pramāṇa, direct perception,  things-in-them-selves) là nhận thức trực tiếp, không qua suy luận. Khi  thấy bình trà thì biết ngay là bình trà, khi chạm lửa thì biết ngay là  nóng.

Một hiện lượng có thể đúng, gọi là chân hiện lượng mà cũng có thể  sai, gọi là tợ hiện lượng. Tợ hiện lượng là giống như đúng nhưng thực sự  không đúng. Ví dụ như mình thấy ngoài vườn một con ma. Chính mắt mình  thấy rõ ràng con ma mặc áo trắng dài mà nói không ai tin. Nhưng con ma  đó có thể chỉ là một tàu lá chuối lấp loáng dưới ánh trăng. Con ma đó là  một nhận thức trực tiếp không qua suy luận, là một hiện lượng, nhưng  không phải là một chân hiện lượng. Nó là một tợ hiện lượng.

Một ví dụ khác: trong bóng tối, khi thấy sợi dây ta tưởng đó là con  rắn. Con rắn là nhận thức trực tiếp làm cho chúng ta sợ, nhưng nó là một  tợ hiện lượng vì nó chỉ là sợi dây. Nhiều khi chúng ta quả quyết "Chính  mắt tôi thấy mà, tôi không nghe ai nói lại gì hết, tôi không suy nghĩ  gì hết, đó là chuyện rõ ràng". Tuy vậy, nhận thức đó vẫn là tợ hiện  lượng. Đôi khi chúng ta còn nói: "Có anh đó đứng với tôi. Anh đó cũng  thấy nữa chứ không phải chỉ mình tôi thấy", mà vẫn là tợ hiện lượng.  Không phải nhiều người thấy mà đã là sự thật.

2. Tỉ lượng (anumāna-pramāṇa, inference) là nhận thức qua  trung gian suy luận. Tỉ lượng cần tới suy tính. Tỉ lượng căn cứ vào vài  dữ kiện để đi tới một đoán định, một kết luận.  Suy tính giỏi, đoán định  giỏi thì có thể đạt đến sự thật, gọi là chân tỉ lượng. Suy tính sai thì  chỉ đạt đến tợ tỉ lượng.

Một nhà khảo cổ đào được một số những vật liệu ở dưới lòng đất. Căn  cứ trên những số vật liệu tìm ra ông ta có thể dựng lại khung cảnh sinh  hoạt của những bộ lạc ngày xưa. Kết quả có thể đúng (chân tỉ lượng) mà  cũng có thể có cái sai (tợ tỉ lượng). Nhà học giả Claude Levi-Strauss có  dùng một ví dụ buồn cười về tợ tỉ lượng. Ông nói là ví dụ tới một vùng  mà chưa bao giờ có văn minh loài người và đào dưới đất lên được một cái  máy đánh chữ cũ rỉ sét và kết luận rằng cách đây năm, sáu ngàn năm, dân  chỗ nầy biết dùng máy đánh chữ. Như vậy là có bằng cớ đàng hoàng, nhưng  mà kết luận là sai.

Một ví dụ khác là nhìn thấy đàng xa, sau bức tường hay bụi cây có  khói bốc lên, có tiếng máy nổ rồi đoan quyết là đàng sau bức tường hay  bụi cây có chiếc xe hơi đang rồ máy. Nhưng có thể không có chiếc xe hơi  rồ máy. Khói kia có thể chỉ là sương và tiếng máy có thể chỉ là tiếng  máy của cái tủ lạnh gần đó.

Khi nghi người khác thì chúng ta tạo ra rất nhiều tỉ lượng. Một em bé  mất cái đồng hồ đeo tay mà em rất thích cho nên em rất đau khổ. Rồi em  nhìn những đứa bạn đi qua và thấy đứa nào cũng khả nghi. "Sao thằng này  hôm nay có vẻ khả nghi quá! Nó không lấy thì ai lấy? Con bé này có mặt  đó khi mình nhận món quà đồng hồ hôm qua. Cặp mắt nó có vẻ thèm thuồng.  Chắc là nó ăn cắp đồng hồ của mình". Căn cứ vào các ý nghĩ đó, em bé kết  luận rằng bạn em đã ăn cắp đồng hồ của em. Nếu đúng, đó là một chân tỉ  lượng. Nếu không đúng, đó là một tợ tỉ lượng.

Khả năng và giá trị của nhận thức rất hạn hẹp. Chúng ta không đem mắt  thương và mắt hiểu để nhìn đời mà thường đem cái nghi, cái giận, cái  buồn, cái tham ra mà nhìn đời. Cho nên chúng ta hiểu lầm rất nhiều và  khổ vì cái tỉ lượng không ít. Khi có một nhận thức và khổ vì nhận thức  đó thì chúng ta phải tự giúp mình bằng cách tự hỏi: "Cái nhận thức này  là chân tỉ lượng hay tợ tỉ lượng?"

3. Phi lượng (abhāva-pramāṇa, wrong perception) là một hiện lượng hay tỉ lượng không chính xác.

Ý thức có thể nhận thức theo cả ba lượng: nhận thức trực tiếp (hiện  lượng), nhận thức có suy tính (tỉ lượng) và nhận thức không chính xác  (phi lượng). Từ đó, ý thức có thể đạt tới ba cảnh: tánh cảnh, đới chất  cảnh và độc ảnh cảnh.

Những nhận thức của Mạt-na (thức thứ bảy) luôn luôn sai lầm (phi  lượng) vì thức thứ tám không phải là ngã mà Mạt-na cứ cho đó là ngã nên  hình thái nhận thức của Mạt-na là phi lượng (Tùy duyên chấp ngã lượng vi phi - Bát thức Quy Củ của Thầy Huyền Trang). Vì Mạt-na là căn của Ý thức, nên ý thức cũng dễ dàng có những nhận thức sai lạc.

Năm thức đầu (nhãn thức, nhĩ, tỷ, thiệt và thân thức) khi hoạt động  độc lập, chúng không bị phối hợp với ý thức, và không bị Mạt-na ảnh  hưởng, thì chúng có các nhận thức trực tiếp (hiện lượng) về các đối  tượng. Nhưng khi Mạt-na và ý thức xen vào (có so sánh, phân biệt, đo  lường, lý luận...) thì năm thức đầu chỉ có được các nhận thức tỉ lượng  mà thôi.  Nói tóm lại, nhận thức về thế giới, con người và vạn vật,  chúng ta ít khi đi thẳng tới chân hiện lượng hay là chân tỉ lượng mà  thường thường chỉ là tợ hiện lượng và tợ tỉ lượng.

Tri giác sai lầm

Trong bộ kinh Tăng Nhất A Hàm (ekottarāgama - tập anguttara-nikāya),  Bụt có nói rằng "nhận thức phần lớn là sự hồi tưởng để so sánh". Chúng  ta nhận thức về một cái gì tức là chúng ta lấy cái hạt giống cũ ra để so  sánh. Nhiều khi chúng ta không nhận thức chính sự vật trước mặt mà chỉ  nhận thức hạt giống có sẵn trong lòng. Vì vậy cho nên, nhận thức có thể  không dính dáng tới đối tượng thật sự của nhận thức.

Vì vậy, các tri giác hay Tưởng (một trong ngũ uẩn  sắc-thọ-tưởng-hành-thức) thường sai lầm. Bụt nói tri giác chẳng qua chỉ  là hồi tưởng và chúng ta không đạt được thực tại. Thực tại có thể rất  mới mẻ, rất tươi mát nhưng mình không tiếp xúc được, mình chỉ sờ mó cái  hạt giống của nó ở trong tàng thức mình mà thôi.

Bụt là người đầu tiên dạy chúng ta rằng "Tưởng chỉ là hồi tưởng, là  thói quen hồi tưởng": các ý tưởng, hiểu biết của ta chỉ là những gì ta  đã quen nhận thức trong quá khứ, là những nhớ tưởng về các chuyện đã xảy  ra. Vậy nên bình thường, nhận thức của ta chỉ là nhận thức của các hạt  giống xưa cũ trong tàng thức, chứ không liên quan gì tới thực tại bây  giờ và ở đây. Vì Mạt-na mà ta không tiếp xúc được với sự thật mới mẻ, ta  chỉ tiếp xúc được với các hạt giống có sẵn trong tàng thức. Thỉnh  thoảng, nhờ có tỉnh thức (chánh niệm), chúng ta mới có những nhận thức  trực tiếp (chân hiện lượng hay chân tỉ lượng). Ta thường chỉ có nhiều  nhận thức sai lạc (phi lượng), nhất là khi chúng ta không dùng con mắt  thương yêu và hiểu biết mà chỉ dùng những nhận thức đầy nghi ngờ, sân  hận, phiền não hay vướng mắc.

Khi có một nhận thức làm cho ta đau khổ, ta cần tự hỏi "Đây là nhận  thức chân thực hay sai lạc?" Người khác có thể giúp ta khi ta hỏi họ:  "Tôi đau khổ vì có nhận thức kia. Tôi không biết nó đúng hay sai, xin  bạn hãy giúp tôi, xem những gì tôi nhìn thấy hay nghe được có phải là sự  thật hay không?"  Khi chúng ta giận dữ, nghi ngờ, chúng ta cũng đau  khổ. Thay vì câm lặng, chúng ta nên tìm bạn để được giúp đỡ. Mọi người  đều được lợi lạc. Sự đau khổ và niềm hạnh phúc của chúng ta đều liên  quan mật thiết với người khác. Chúng ta cần giúp đỡ lẫn nhau.

Tiếp xúc ba cảnh

Với ba cách nhận thức khác nhau (ba lượng), ý thức tiếp xúc với ba  cảnh. Đó là tánh cảnh, đới chất cảnh và độc ảnh cảnh. Cảnh của thức thứ  tám là tánh cảnh: thực tại không bị bóp méo vì các ý tưởng hay cảm xúc  của ta.

Năm thức cảm giác khi hoạt động độc lập, nghĩa là khi không hoạt động  chung với thức thứ sáu, thì cũng đạt tới tánh cảnh. Nếu chúng ta nhìn,  nghe, ngửi, nếm và xúc chạm với các đối tượng mà không kỳ thị, so sánh,  không phân biệt, thì đó là thế giới tánh cảnh.

Nhưng khi có sự so đo, phân biệt của thức thứ bảy thì không còn tánh  cảnh mà chuyển sang đới chất cảnh. Sự vật kia "đẹp đẽ" vì ta yêu nó,  "xấu xí" vì ta ghét nó. "Đẹp, xấu" là những gì ta gán cho đối tượng, căn  cứ vào các hình ảnh có sẵn trong tàng thức. Các hạt giống đó, từ tàng  thức, đi qua Mạt-na thức mà khởi lên trong ý thức của ta. Thức thứ sáu  có thể đạt tới tánh cảnh nhưng bình thường không có chánh niệm nên chỉ  đạt tới đới chất cảnh và độc ảnh cảnh cho nên gọi là "tiếp xúc ba cảnh".  (Tam tánh tam lượng thông tam cảnh - Bát thức Quy Củ của Thầy Huyền Trang).

Thức thứ bảy không đạt tới được tánh cảnh mà chỉ đạt tới đới chất  cảnh. Các nhận thức đới chất không phải là thực tại mà chúng đã bị  Mạt-na nhào nặn mà thành. Các hạt giống trong tàng thức, khi bị ảnh  hưởng của Mạt-na, không còn tính chất tánh cảnh mà một phần lớn biến  thành đới chất cảnh, chỉ còn chút ít tánh cảnh mà thôi. Với Mạt-na,  chúng ta thường suy tư theo quan niệm có cái Ngã, có sự vĩnh cửu thường  hằng và tin rằng mỗi sự vật đều độc lập. Chúng ta cũng rất tin vào những  cặp đối đãi như sinh - diệt; hiện hữu - không hiện hữu... vậy nên ta có  rất nhiều nhận thức sai lầm và chúng ta đau khổ.

Cảnh tượng trong giấc mơ (người, vật, sông, núi v..v..) là những cảnh  tượng độc ảnh. Các cảm xúc, tư duy trong giấc mơ cũng là những độc ảnh  cảnh. Đó là những cảnh tượng, những cảm nghĩ chúng ta đã tiếp xúc trong  quá khứ và đã được tàng trữ trong thức thứ 8. Khi cần tới, ý thức lục  tìm trong tàng thức, như tìm những hạt giống đó trong nhà kho, để đem ra  dùng. Các văn nhân thi sĩ, họa sĩ, khi sáng tác họ thường dùng nhiều  độc ảnh cảnh có sẵn, phối hợp với các hình tượng họ mới cảm nhận.

Khi ngồi thiền, chúng ta quán tưởng "là núi vững vàng" thì hình ảnh  quả núi đó là một độc ảnh. Tuy hình ảnh đó là độc ảnh nhưng nếu có chánh  niệm thì hình ảnh đó gần "sự thực" (chân như) hơn là khi mở mắt nhìn  núi trong thất niệm. Trong khi thiền quán, màu trời xanh của thế giới  độc ảnh mà chúng ta quán chiếu có thể là rất đẹp. Đôi khi cảnh tượng  trong độc ảnh cảnh đẹp hơn cảnh tượng ở ngoài. Độc ảnh cảnh có thể là  cánh cửa giúp ta tiếp xúc được với chân như.

Các giác quan, các nhận thức của chúng ta cần được mài giũa lại cho  sắc bén, để khi nhìn bông hoa chúng ta tiếp xúc được với bông hoa, nhìn  trời xanh tiếp xúc được với trời xanh. Khi sống trong thất niệm lâu ngày  quá thì giác quan mòn mỏi, lu mờ và thế giới đối với chúng ta cũng trở  thành mòn mỏi, lu mờ. Sống như vậy thì không có hạnh phúc. Khi thấy mầu  trời xanh, phải thấy thật sâu đậm, phải có hạnh phúc. Trong những bài  thiền tập có hướng dẫn trong cuốn 'Sen Búp Từng Cánh Hé' có hai bài (thứ  7 và thứ 8) giúp chúng ta mài giũa lại giác quan để có thể tiếp xúc với  những mầu nhiệm của cuộc đời.

Thiện, ác, bất định, biệt cảnh và biến hành.

Thiện, ác ở đây là nói về tâm sở thiện và tâm sở ác, chứ không phải  nói về ba tánh. Tâm sở bất định là những tâm sở có thể thiện hay ác.  Thức thứ tám chỉ tương ưng với năm tâm sở biến hành trong khi đó thì  thức thứ sáu tương ưng với tất cả năm mươi mốt tâm sở trong đó có các  tâm sở bất định. Biệt cảnh tức là năm liễu biệt cảnh (dục, thắng giải,  niệm, định, huệ). Biến hành tức là năm tâm sở biến hành (xúc, tác ý,  thọ, tưởng, tư).

Thầy Huyền Trang và ý niệm về ba cảnh:

Ý niệm về ba cảnh có lẽ đã được sáng tạo và diễn bày tại đại học  Nalanda Ấn Độ. Vào thế kỷ VII Thầy Huyền Trang từ Trung Quốc tới học.  Sau khi về nước, thầy xướng xuất ý niệm về ba cảnh. Thầy Huyền Trang đã  truyền lại cho cao đệ rất giỏi về Duy Biểu là thầy Khuy Cơ một bài tụng  ngắn về ba cảnh mà chúng ta phải biết:

Tánh cảnh bất tùy tâm

Độc ảnh duy tùy kiến

Đới chất thông Tình, Bản

Tánh, chủng, đẳng tùy ưng.

Tánh cảnh bất tùy tâm có nghĩa là tự thân của thực tại không  đi theo, không bị dính líu với tâm của mình. Không phải tâm mình buồn  thì cảnh buồn, không phải tâm mình vui thì cảnh vui. Câu "Cảnh nào cảnh  chẳng đeo sầu, người buồn cảnh có vui đâu bao giờ'" là cảnh tùy tâm, là  đới chất cảnh. Nhưng tánh cảnh thì không tùy tâm vì tánh cảnh là tự thân  thực tại và không thể bị nhận thức làm méo mó.

Hãy lấy ví dụ về nước hoa chẳng hạn. Nước hoa thì chỉ là một loại  nước thơm mà thôi. Còn mình thích nước hoa hay ghét nước hoa, hay là bị  nội kết với nước hoa là hoàn toàn do mình, nước hoa không chịu trách  nhiệm. Trong truyện Kiều cụ Nguyễn Du dùng bốn chữ "hương gây mùi nhớ"  để đổ tội cho mùi hương là không đúng. Trách nhiệm là nơi hạt giống ở  trong mình.

Trong nhiều kinh Bụt có nói rằng sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp  không phải là dục, không phải là khổ. Chính sự vướng mắc của mình vào  sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp mới chịu trách nhiệm gây nên khổ. Tâm  của mình quyết định sự vướng mắc của mình chứ không phải tánh cảnh quyết  định. Tánh cảnh bất tùy tâm là như vậy.

Độc ảnh duy tùy kiến nghĩa là độc ảnh hoàn toàn tùy thuộc  nơi kiến phần, phần chủ thể của nhận thức. Kiến phần không cần phải có  gốc ở tánh cảnh. Độc ảnh thì chỉ lệ thuộc vào chủ thể nhận thức mà thôi,  không cần ảnh hưởng từ ngoài. Nó có sẵn bên trong mình rồi. Hàn Mặc Tử  nói rằng: "Làm sao giết được người trong mộng?" Người trong mộng đó là  độc ảnh. Những đau khổ, những trầm luân của mình không phải do "người  tánh cảnh" mà do "người độc ảnh" gây nên rất nhiều.

Đới chất thông tình, bản. Thông nghĩa là có liên hệ. Tình là  thức thứ bảy: Mạt-na. Bản là thức thứ tám: A-lại-gia. Cảnh đới chất  không phải là tánh cảnh, cũng không phải là độc ảnh mà là một cảnh có  đèo theo một chút bản chất của tánh cảnh và có liên hệ giữa thức thứ bảy  (tình) và thức thứ tám (bản).

Tánh chủng đẳng tùy ưng có nghĩa là ba tánh và hạt giống tùy  theo trường hợp mà đi đôi với nhau. Nhận thức của Ý thức cũng tương ưng  với tất cả năm mươi mốt tâm sở gồm: 11 tâm sở thiện, 26 bất thiện, 4  bất định, 5 biệt cảnh và 5 tâm sở biến hành. Chúng ta đã học về các loại  tâm sở này trong bài tụng số 10 và số 20.

Tóm lại bài tụng 24 này bổ túc cho câu "Phạm vi nhận thức rộng"  trong bài tụng 23. Nhận thức của ý thức liên hệ với ba tánh (thiện, ác  và vô ký), ba lượng (hiện lượng, tỉ lượng và phi lượng), ba cảnh (tánh  cảnh, đới chất cảnh, độc ảnh cảnh).

Nhận thức là một hình thức nhận biết. Nhận thức có khi chỉ ngắn hơn  một giây đồng hồ rồi nhận thức khác lại khởi lên. Mỗi nhận thức đều có  chủ thể và đối tượng. Chủ  thể có thể thay đổi, đối tượng cũng vậy. Khi  nhận thức sai lạc, nó có thể gây ra nhiều khổ đau cho chính người đó,  cùng những người ở bên cạnh. Khi nhận thức có thể tiếp xúc được với thực  tại, nhận thức đó có tính chất thiện, vì nó có khả năng giải phóng con  người, giúp họ thoát ra khỏi sự ngu si. Đôi khi nhận thức không thiện,  cũng không bất thiện. Nó không có hại nhưng cũng không giúp được gì, vì  chúng ta không thể tiếp xúc sâu sắc với thực tại được. Chỉ có cái nhìn  sâu của chánh niệm mới cho phép ta tiếp xúc được với chân như và có được  trí tuệ, hiểu biết - từ đó mới có chuyển hóa.

Trong cuộc đời, có những khi ta tiếp xúc được với chân như của thực  tại (bình diện bản môn), nhưng chuyện này không hay xảy ra vì lối suy tư  bình thường của ta. Ta có thói quen chia chẻ thực tại ra thành từng  mảnh nhỏ, và nhìn mỗi mảnh đó như một thứ gì độc lập với các mảnh khác.  Đó là cái tâm phân biệt. Nhìn một người khác, ta thường nghĩ "hắn không  phải là tôi, sao tôi lại phải lo cho hắn? Tôi chẳng liên quan gì tới hắn  hết!" Chúng ta thường suy nghĩ như vậy trong đời sống hàng ngày. Ý thức  của ta thường bị bẻ quẹo ra như vậy, nhưng chính nó cũng có thể giúp ta  tiếp xúc được với bản môn, với chân như của thực tại, nếu ta biết dùng  nó để thực tập chánh niệm.

Nếu ta không thực tập nhìn sâu, thì dù ta suy nghĩ, lý luận cách nào,  ta cũng vẫn chỉ có các nhận thức sai lạc (phi lượng và đới chất cảnh).  Đó là do cái tâm phân biệt (parikalpita-svabhāva) chi phối ta. Khi thực  tập thiền quán để nhìn sâu mọi chuyện, quán về vô thường, vô ngã và không,  chúng ta có thể bỏ dần được cách nhận thức cũ và có cơ hội tiếp xúc  được với chân như. Đó là khả năng của cái trí không phân biệt  (nirvikalpaka-jñāna).

Tóm lại: ý thức có phạm vi nhận thức rộng lớn nhất. Ba lượng và ba  cảnh là các đặc tính của ý thức. Ý thức cũng có đủ ba tính cách thiện,  bất thiện và trung tính, nó có khả năng biểu hiện tất cả mọi hạt giống,  đầy đủ 51 tâm hành, tùy lúc và tùy nơi.

Nhận thức là một biểu hiện của sự nhận biết hay tri giác. Nếu tri  giác sai lầm, nó gây ra nhiều đau khổ cho người có các tri giác đó, cũng  như những người ở gần bên. Khi ý thức có khả năng tiếp xúc với sự thật,  ta sẽ có các nhận thức thiện vì chúng có khả năng giải thoát ta và  người thân chung quanh khỏi vòng vô minh mê muội. Cũng có khi nhận thức  của ta không thiện cũng không ác, nó trung tính, không làm hại nhưng  cũng không giúp ta nhìn sâu để hiểu được chân lý. Chỉ có sự quán chiếu  thâm sâu bằng chánh niệm mới giúp ta tiếp xúc được với chân như và có  trí tuệ để dẫn tới sự chuyển hóa tận gốc.

Bài tụng 25: Ý thức - kẻ gieo trồng