Bài Tụng 16-22

Đối tượng của Mạt-na
Là ngã tướng đới chất
Phát sinh từ giao thoa
Giữa ý và tàng thức.

Đối tượng của Mạt-na là ngã tướng đới chất: Sự đụng chạm giữa ý (Mạt-na) và tàng thức, sự giao thoa giữa hai nguồn năng lượng ấy tạo ra đối tượng của Mạt-na, là cái tướng có tính cách phân biệt, so sánh (đới chất). Đới có nghĩa là đeo theo, mang theo.

Ta còn nhớ rằng đới chất cảnh là một trong ba cảnh (tánh cảnh, đới  chất cảnh và độc ảnh cảnh - bài tụng số 8). Tánh cảnh là nhận thức trực  tiếp, không bị méo mó. Mạt-na không nhìn sự vật một cách trực tiếp mà nó chỉ nhìn qua đới chất cảnh: luôn luôn có so sánh, phân biệt, tính toán.

Đới chất cảnh dịch theo danh từ triết học ngoài đời là ý tượng (representations). Ý tượng - danh từ của Linh mục George Berkeley  (1685-1753), là những hình tượng trong ý mình, không giống như những sự  vật bên ngoài. Chúng ta mượn danh từ ý tượng để cho người Tây phương  hiểu được danh từ đới chất cảnh.

Học phái Duy Biểu nói về bốn loại điều kiện (tứ duyên) giúp cho các  pháp biểu hiện ra: Đó là Nhân duyên (hetu-pratyaya), Tăng thượng duyên  (adhipati-pratyaya), Sở duyên (ālambana-pratyaya) và Đẳng vô gián duyên  (samanantara-pratyaya). Thức Mạt-na phát sinh từ các hạt giống (nhân  duyên) nằm trong tàng thức A-lại-gia. Tăng thượng duyên giúp nó nẩy nở  là các nhận thức trong tàng thức. Nắm lấy phần đó, Mạt-na tạo nên một  hình ảnh đới chất (sai lầm), có tính cách liên tục về A-lại-gia.

Ngã tướng (image of itself, mark of a self) tức là cái "ta". Cái ta  ấy chỉ là một đới chất cảnh. Ngã tướng không phải là tàng thức, nhưng có  một chút bản chất của tàng thức. Ngã tướng là do Mạt-na tạo ra, căn cứ  trên chất liệu của A-lại-gia. Thức Mạt-na ôm lấy đối tượng ấy và cho đó  là ngã, là người yêu phải bảo vệ. Đó là người trong mộng. Giống như tình  yêu giữa hai người nam nữ. Nhiều  khi ta không yêu con người thật của  đối tượng, mà ta tạo ra một hình ảnh về người đó để yêu. Khi tiếp xúc  với nhau nhiều, ta khám phá ra những điều ngược với hình ảnh ta có sẵn,  nên ta đau khổ.

Ý là một chữ rất hay để dịch danh từ Mạt-na. Ý cũng có nghĩa là yêu  (ý trung nhân là người trong ý của mình, là người yêu của mình). Trong  bài tụng của Thầy Huyền Trang có câu: "Đới chất hữu phú thông tình bản"  có nghĩa là tính chất của đới chất cảnh là bị che mờ (hữu phú) và có  liên hệ (thông) tới tình (Mạt-na) và bản (tàng thức). Như vậy Thầy Huyền  Trang đã dùng chữ tình để nói tới thức thứ bảy. Vậy thức thứ bảy có thể  dịch là "the lover". Câu "Đới chất hữu phú thông tình bản" có thể dịch  ra Anh văn như sau: "The nature of this conciousness is covered and its  object is linked both to the lover (manas) and the base (ālaya)".

Muốn chuyển hóa Mạt-na, ta cần nhìn rõ được các yếu tố vô minh và  tham đắm, nguyên nhân khiến cho Mạt-na hành động. Gốc rễ của Mạt-na nằm  trong tàng thức. Nhìn sâu vào Mạt-na, ta sẽ thấy các tập khí do những  hạt giống vô minh, tham đắm và đau khổ tiềm ẩn trong tàng thức. Nhưng ta  có thể nào loại trừ hẳn được Mạt-na hay không? Không, vì Mạt-na có chứa  đựng tàng thức, và trong tàng thức có đủ thứ hạt giống, kể cả Phật  tánh.

Tám thức không độc lập.

Một điều căn bản nên nhớ là tâm thức có nhiều tác dụng. Tâm thức  chúng ta được tạm chia ra thành tám thức theo tám tác dụng tâm lý. Tám thức đó không phải là tám phạm vi riêng biệt, hoàn toàn độc lập với nhau. Tuy tám mà là một, tuy một mà là tám. Nếu như chia ra làm tám thức độc  lập khác nhau tức là đi ngược với tinh thần đạo Bụt. Khi nói tới tác  dụng đầu tiên của thức là tàng trữ, chúng ta nghĩ tới thức thứ tám (tàng  thức). Khi nói tới tác dụng thứ hai của thức là tư lượng thì chúng ta  nghĩ tới thức thứ bảy (Mạt-na). Cố nhiên là tác dụng này có liên hệ với  tác dụng kia, chịu ảnh hưởng của tác dụng kia. Trong Mạt-na có tàng thức  và trong tàng thức có Mạt-na. Tất cả tám thức đều tương tức tương nhập  với nhau. Mỗi thức có một nhiệm vụ, nên chúng ta gọi tên chúng khác  nhau, nhưng các thức đều liên hệ với nhau rất chặt chẽ. Khi học về tám  thức thì phải luôn luôn nhớ như vậy.

Nói tóm lại, tàng thức được ví dụ như biển cả và các chuyển thức như  các đợt sóng (xem thêm trong Nhiếp Đại Thừa Luận, Kinh Lăng Già). Mạt-na  là đợt sóng chuyển thức phát sinh từ biển cả A-lại-gia. Mạt-na có gốc  rễ từ A-lại-gia. Mạt-na cúi xuống, nhìn vào A-lại-gia với sự trìu mến,  sáng tạo ra một đối tượng rồi ôm lấy nó và cho là Ngã. Khi hiểu được sự  liên hệ mật thiết giữa tàng thức và Mạt-na, chúng ta sẽ không còn kết  tội Mạt-na mà chỉ gắng thực tập để chuyển hóa các hạt giống trong tàng  thức. Khi được chuyển hóa, chúng sẽ biểu hiện theo chiều hướng tích cực,  thiện lành chứ không còn bị mê mờ vì các nhận thức sai lạc của Mạt-na.

Vì sáu chuyển thức khác
Đóng vai nhiễm tịnh y
Vừa thẩm lại vừa hằng
Hữu phú mà vô ký.

Thức thứ bảy là một chuyển thức (paravṛtti-vijñāna). Chuyển thức là  thức được chuyển hiện từ căn bản thức. Thức căn bản ví như biển cả,  chuyển thức giống như những đợt sóng phát sinh từ biển cả. Ngoài chuyển  thức thứ bảy còn có sáu chuyển thức khác: đó là thức thứ sáu (ý thức) và  năm thức đầu (nhãn thức, nhĩ thức, tỉ thức, thiệt thức và thân thức).

Vì sáu chuyển thức khác, đóng vai nhiễm tịnh y: thức thứ bảy  là nền tảng cho sự nhiễm và tịnh cho sáu chuyển thức khác. Nhiễm tịnh y  (āśraya) có nghĩa là căn bản của nhiễm và tịnh (the ground of wholesome  and unwholesome). Y là chỗ y cứ, tức là nền tảng hay là căn bản.

Sáu thức đầu (năm thức đầu và thức thứ sáu) dơ bẩn (nhiễm) hay trong  sạch (tịnh) đều có liên hệ từ thức thứ bảy. Vì vậy địa vị của Mạt-na rất  quan trọng. Mạt-na là người yêu (ý). Yêu một cách mê mờ, một cách ngu  si. Nếu chất liệu si mê của thức thứ bảy càng lớn chừng nào thì chất  liệu dơ bẩn (nhiễm) của năm thức đầu và thức thứ sáu càng lớn chừng đó.  Nếu thức thứ bảy càng được cởi mở, giải thoát nhẹ nhàng thì sáu thức đầu  càng được cởi mở, giải thoát, nhẹ nhàng. Thức thứ bảy là nền tảng nhiễm tịnh của sáu thức đầu, của lý trí và tình cảm.

Chúng ta thường cho rằng lý trí dẫn đạo cho hành động. Nhưng nhiều  khi lý trí yếu hơn. Chúng ta thấy như vậy, hiểu như vậy nhưng không làm  theo như vậy, tại vì tình cảm sai sử chúng ta mạnh hơn. Điều đó chứng tỏ  rằng thức thứ bảy rất mạnh, nó làm chỗ y cứ, làm nền tảng cho hành  động.

Vừa thẩm lại vừa hằng: Thẩm tức là tư lượng, thẩm sát, so  đo, tính toán (reflecting, mentation, cogitation). Tư lượng đây là níu  lấy cái đối tượng của mình, cho đó là cái ngã, là người yêu, là cái quan  hệ nhất ở trên đời. Ví dụ như cho cái thân của mình là quan hệ nhất.  Còn những gì xảy ra trong xã hội thì không quan trọng. Giặc giã bên  Yougoslavie không quan trọng, không dính tới mình. Những cánh rừng lớn ở  Phi Châu bị đốn không quan trọng, không dính tới mình.

Thức thứ tám không có tác dụng thẩm, nó chỉ có tác dụng hằng  (permanent, always active) và chuyển. Thức thứ sáu không hằng. Ban đêm,  khi ngủ, nếu không nằm mơ thì thức thứ sáu đang ở trong trạng thái nghỉ  ngơi, không hiện khởi. Thức thứ bảy vừa thẩm lại vừa hằng. Thức thứ bảy  và thức thứ tám mà không hằng thì trong khi ngủ mình sẽ chết. Khi chết  rồi thức thứ bảy và thức thứ tám vẫn còn y nguyên (hằng). Trong khi đó  thức thứ sáu sẽ lặn đi và trở về hạt giống của nó, không còn biểu hiện  nữa.

Hữu phú mà vô ký: Mạt-na làm việc suốt ngày đêm và làm việc  với nhiều tính chất hôn mê. Tác dụng của Mạt-na là tư lượng. Tác dụng đo  lường, suy nghĩ này là một loại trực giác, nhưng trong cái trực giác đó  có yếu tố sai lầm, có chất liệu của vô minh, của triền sử, ái nhiễm. Vì  vậy cho nên Mạt-na có tính cách hữu phú nghĩa là bị mờ ám ngăn che.  Quán chiếu Mạt-na chúng ta có thể nhận diện được những hạt giống vô  minh, triền sử, ái nhiễm.

Chúng ta sẽ tự hỏi: "Như vậy có cần phải loại trừ Mạt-na hay không?"  Thật ra tuy Mạt-na bị che lấp (hữu phú) nhưng nó chứa đựng đủ mọi thứ  (gốc rễ từ A-lại-gia), trong đó có Phật tánh. Đó là vì tất cả mọi tâm  vương, tâm sở đều có tính cách tương tức, tương nhập, vừa có tính chất  riêng và chung. Ví dụ như nhìn bông hoa chúng ta thấy mặt trời, phân  bón, đất trồng v.v...Chúng ta phải tập nhìn dưới khía cạnh một là tất  cả, tất cả là một.

Hữu phú là bị che lấp. Vô ký là không thiện mà cũng không ác. Ở đây  chúng ta thấy có một sự giống nhau giữa thức thứ bảy và thức thứ tám:  thức thứ tám cũng là vô ký, không thiện mà cũng không ác. Nhưng thức thứ  tám khác thức thứ bảy ở chỗ là thức thứ tám vô phú, nghĩa là không bị  ngăn che. Nói tóm lại thức thứ bảy hữu phú và vô ký, thức thứ tám vô phú  và vô ký.

Vai trò của thức thứ sáu:

Học tới đây rồi chúng ta mới thấy vai trò quan trọng của thức thứ sáu. Chính thức thứ sáu đóng vai trò thắp đuốc soi đường để chúng ta thấy được hiện trạng của thức thứ bảy và thức thứ tám.  Và vì vậy cho nên chánh niệm mà thức thứ sáu đem tới mới đóng được vai  trò mong đợi, tức là vai trò làm cách mạng trong khi tu học. Cuộc cách  mạng này nhằm mục đích thay đổi tận gốc rễ tình trạng của thức thứ bảy  và thức thứ tám.

Chỉ có ánh sáng của chánh niệm mới tạo ra sự thay đổi. Sự thay  đổi này - thay đổi tận gốc chứ không phải thay đổi trên mặt - được gọi  là chuyển y. Chuyển y tiếng Phạn là āśraya-paravṛtti (āśraya là y,  là căn bản, paravṛtti là chuyển, là làm cách mạng - tiếng Anh dịch là  transformation at the base).

Tuy rằng thức thứ bảy và thức thứ tám rất quan trọng trong sự tu học,  nhưng hai thức đó cũng chỉ đóng vai thụ động. Vì vậy cả hai đều được  gọi là vô ký, không đóng vai thiện, cũng không đóng vai ác, chỉ đóng vai  thụ động. Thụ động nhưng không có nghĩa là không làm việc. Chúng làm  việc rất giỏi.

Ví dụ như đất. Đất đâu có làm việc theo kiểu của người làm ruộng. Đất  không tự cày, không tự bừa, tự bón phân, tự làm cỏ. Nhưng nếu không có  đất thì người làm ruộng bó tay. Người làm ruộng có làm hết sức mình mà  đất không làm việc của đất thì cũng không đi đến đâu. Sau khi người làm  ruộng đã cày, đã bừa, đã gieo hạt, bón phân, tưới nước thì đất sẽ làm  việc một cách tự nhiên. Đất sẽ cống hiến hoa trái. Thức thứ tám cũng  vậy, cũng âm thầm làm việc.

Khi đến Làng Mai tu học thì chúng ta phải mang theo thức thứ sáu và  thức thứ tám. Những bài pháp thoại, những pháp môn tu tập, những hạt  giống Phật pháp khi mình tiếp nhận bằng thức thứ sáu thì phải có đất để  gieo. Thức thứ tám chính là mảnh đất ấy.

Khi một thiền sinh tiếp nhận một công án (ví dụ: Anh hãy cho tôi biết  mặt mũi của anh như thế nào trước khi mẹ anh ra đời?) thì thiền sinh ấy  phải đưa công án vào trong tâm thức mình, chôn vùi công án đó vào trong  miếng đất của thức thứ tám và ngày đêm dùng chánh niệm để vun bón tưới  tẩm. Thiền sinh đi, đứng, nằm, ngồi, ăn, uống trong chánh niệm và phải  có đức tin nơi thức thứ tám. Thức thứ tám sẽ làm việc ngày đêm, ngay cả  trong giấc ngủ. Một ngày nào đó, người thiền sinh thức dậy hoặc là đi  vấp thì tự nhiên giác ngộ bừng nở.

Hoa trái giác ngộ là do thức thứ tám làm ra. Vì vậy cho nên phải có  đất, phải tin cậy vào đất. Tuy rằng thức thứ tám không làm việc như thức  thứ sáu nhưng mà công tác của nó rất là quan trọng. Nếu chỉ biết sử  dụng thức thứ sáu để chơi trò thể thao với những hạt giống Thầy trao cho  thì không đi đến đâu cả. Cho nên những người nào chỉ tu học bằng thức  thứ sáu, chỉ suy nghĩ đàm luận bằng thức thứ sáu thì không bao giờ thành  công được.

"Lên non vùi hạt Bồ đề, xôn xao để lại dưới kia bụi hồng". Nghĩa là  lên non phải "vùi" hạt Bồ đề, không được sử dụng hạt Bồ đề như một trái  túc cầu mà chơi với nó bằng trí năng của mình. Phải ươm hạt Bồ đề đó vào  trong tàng thức thì mai kia mới có hoa trái của sự giác ngộ. Vì vậy  chúng ta nói thức thứ bảy là vô ký và thức thứ tám cũng là vô ký. Vô ký  không có nghĩa là không làm việc. Chúng làm việc khác hơn thức thứ sáu.

Tóm lại, qua bốn câu của bài tụng thứ 19 này chúng ta thấy được nhiều  tính chất của thức thứ bảy: nó là nền tảng thanh tịnh và ô nhiễm của  sáu thức đầu. Thức thứ bảy nặng nề thì sáu thức đầu nặng nề, nó nhẹ  nhàng bớt đi thì sáu thức đầu nhẹ nhàng bớt đi (vì sáu chuyển thức khác đóng vai nhiễm tịnh y). Ngày đêm nó níu lấy thức thứ tám và cho đó là cái ngã của mình (vừa thẩm lại vừa hằng), tuy bị che lấp nhưng lại có tính cách vô ký và nhờ đó nên mới chuyển hóa được (hữu phú và vô ký).

Bài tụng 20: Các tâm sở tương ưng                 

Sơ địa khi đạt tới
Dứt phiền não sở tri.
Bát địa hết câu sinh
A-lại-gia phóng khí.

Theo đạo Bụt Đại thừa, trên con đường đạt được giác ngộ, một vị Bồ  tát phải đi qua mười giai đoạn gọi là thập địa (xem ghi chú dưới bài  tụng số 3). Địa thứ nhất gọi là sơ địa hay là Hoan hỉ địa  (pramudita-bhūmi - the realm of joy). Khi mới bắt đầu tu thì đi vào hoan  hỉ địa. Hoan hỉ vì đã có thể chấm dứt được những phiền não, chấm dứt  được những nhiêu khê, bận rộn, ràng buộc của cuộc đời. Càng buông xả  được nhiều chuyện, ta càng được nhẹ nhàng, hạnh phúc. Bạn có thể nghĩ  mình cần một số điều kiện thiết yếu kia thì mới hạnh phúc. Nhưng nếu bạn  xả bỏ được các ý nghĩ đó, thì bạn sẽ thấy các điều kiện kia thực ra là  những chướng ngaị khiến bạn không an vui.

Trong hoan hỷ địa, chúng ta biết chuyển hóa các chướng ngại và chúng  ta có thể xả bỏ nhiều thứ từng giam hãm ta, chúng ta được sung sướng vì  biết buông xả. Nhưng không thể ở trong hoan hỉ địa đó mãi mà phải đi  sang địa thứ hai. Nếu chỉ dừng lại ở địa hoan hỉ và chỉ ham vui thì  không đi xa được và không đáp ứng được kỳ vọng của Bụt, của các vị Bồ  tát, của những người thân và của các loài chúng sanh.

Trong sơ địa hành giả bắt đầu chấm dứt được những chướng ngại gọi là  phiền não chướng (kleśa-āvaraṇam) và sở tri chướng (jneya-āvaraṇam).  Phiền não chướng thuộc về phương diện tình cảm như tham, giận, buồn,  thất vọng, lo lắng. Đau buồn lớn lao có thể làm chúng ta tê liệt, không  làm được việc gì, cho nên gọi là một chướng ngại.

Sở tri chướng thuộc về phương diện trí tuệ. Sở tri là những cái mình  biết, những cái mình thấy, những nhận thức của mình. Những cái thấy biết  đó đạo Bụt cho là chướng ngại vì đó là những thấy biết sai lầm, những  cái tuệ của thức thứ bảy. Sở tri chướng là những cái thấy, cái biết gây  cản trở, không cho mình tiến bộ. "Cái đó tôi biết rồi, tôi không cần học  nữa". Ví như bước lên nấc thang thứ tư, nhìn xuống thấy đã cao quá rồi  và nghĩ rằng không thể nào bỏ được nấc thang thứ tư. Đạo Bụt dạy rằng  nếu không bỏ nấc thang thứ tư thì không bao giờ leo lên được nấc thang  thứ năm. Vì vậy cho nên cái sở tri, dù có giá trị đến mấy cũng phải bỏ  như thường.

Đây là một đặc điểm của đạo Bụt. Khi chúng ta có hiểu biết về chuyện  gì, thì cái hiểu biết đó có thể trở thành một chướng ngại nếu chúng ta  bám chặt vào đó, coi đó là chân lý. Một người, dầu có bằng cấp, có nhiều  hiểu biết hơn người mà kẹt vào kiến thức của mình thì vẫn gọi là người  bị sở tri chướng. Kiến thức tuy cần tới nhưng phải nên sử dụng một cách  thông minh. Như nước mà đóng lại thành đá băng thì làm cho dòng sông tắc  nghẽn, không chảy được. Và cũng là nước đó mà không đóng thành băng thì  dòng sông vẫn trôi chảy như thường. Nói tóm lại, sở tri chướng làm cho  chúng ta thành u mê, không thấy được sự thật.

Điều quan trọng là chúng ta phải xả bỏ những gì mới học được, để  không bao giờ tưởng rằng mình đã nắm được chân lý. Dòng tu Tiếp Hiện đưa  chuyện này vào giới luật thứ nhất. Khi khoa học gia dính mắc vào điều  họ đã khám phá được thì họ không thể có thêm các khám má mới nữa. Họ  phải biết xả bỏ những gì đã biết khi tìm ra những điều trái ngược hay  tiến bộ hơn. Trên con đường tu học, kiến thức cũng là chướng ngại ta  phải vượt qua để có được những hiểu biết cao hơn. Đây là điều rất quan  trọng.

Sở tri chướng dễ xả bỏ hơn là phiền não chướng. Những hờn giận, khổ  đau, tuyệt vọng bị đóng cục trong tàng thức chúng ta. Chúng ta phải thực  tập tiếp xúc bằng năng lượng chánh niệm, với các gốc rễ sâu xa của các  phiền não đó, thì mới có thể chuyển hóa được chúng. Thực tập thiền quán  giúp ta nuôi dưỡng từng chút một cái năng lượng của vững chãi, tươi mát  và tự do. Khi có các tâm hành phiền não thì cũng giống như ta bị nóng  đầu. Chúng đốt cháy tâm thức ta. Với thực tập, ta vào được hoan hỷ địa,  thì ngược lại, chúng ta bước vào được một nơi mát mẻ.

Bát địa hết câu sinh, A-lại-gia phóng khí:

Câu sinh đây là câu sinh ngã chấp. Câu có nghĩa là có cùng một lúc.  Câu sinh nghĩa là sinh ra đã có rồi. Ngã chấp, như chúng ta đã biết, gồm  có ngã si, ngã kiến, ngã mạn, ngã ái. Ngã chấp có hai loại:

1.   Huân tập ngã chấp: do giáo dục, thói quen mà có.

2.   Câu sinh ngã chấp - rất nặng: đó là kết quả lâu đời, sinh ra là  đã có ngã chấp. Ngã chấp này chỉ được buông bỏ khi người tu vào được địa  thứ 8. Đó là địa mà A-lại-gia phóng khí:  nghĩa là tàng thức được buông  thả, thảnh thơi hoàn toàn.

Từ địa thứ nhất đến địa thứ bảy, A-lại-gia vẫn còn bị níu kéo. Khi  đạt tới địa thứ tám hay Bất Động Địa (acala-bhūmi) của các vị Bồ tát,  thì tính chấp ngã không còn, Mạt-na buông tha tàng thức và A-lại-gia  hoàn toàn được tự do, không còn bị Mạt-na nắm giữ. Mạt-na không còn phân  biệt cái ta và những gì không phải ta nữa mà nó hiểu và chứng được tính  tương tức (mọi sự vật đều tương quan), không có biên giới giữa ta và  người. A-lại-gia trở thành Đại viên cảnh trí và Mạt-na hết bị che mờ,  trở thành Bình đẳng tính trí.